Rolnictwo wysokotowarowe, czyli intensywne, pozwala na wyżywienie rosnącej liczby ludności na świecie. Niestety jego efektem jest degradacja środowiska naturalnego. Coraz więcej mówi się więc o konieczności przejścia na rolnictwo zrównoważone i regenerację gleby, wód i bioróżnorodności. W poniższym artykule zestawiono informacje o plusach i minusach obu form rolnictwa i możliwych scenariuszach na przyszłość.
Rolnictwo intensywne nastawione jest na uzyskanie wysokich plonów. W wersji pracochłonnej nie wymaga dużego kapitału. W wersji kapitałochonnej nakład pracy jest niewielki dzięki mechanizacji, cyfryzacji, intensywnemu użyciu nawozów sztucznych i chemicznych środków ochrony roślin.
Rolnictwo ekstensywne i intensywne – geneza
O tym, gdzie na skali intensywności rolnictwa będzie się mieścić rolnictwo danego kraju, decydują w największym stopniu dwa czynniki – warunki geograficzne i stopień rozwoju ekonomicznego kraju.
Wariant pracochłonny rolnictwa intensywnego występuje w niezamożnych krajach o dobrych warunkach klimatycznych i glebowych, wariant kapitałochłonny w krajach wysokorozwiniętych [1][2].
Rolnictwo ekstensywne występuje przede wszystkim w krajach słabiej rozwiniętych, a czynnikami ograniczającymi intensywność są dostęp do kapitału i wiedzy [3]. Niewymagający kapitału wariant rolnictwa ekstensywnego charakteryzuje się niską towarowością – większość produkcji jest wykorzystywana bezpośrednio przez producentów. Jednak rolnictwo ekstensywne występuje również w krajach wyżej rozwiniętych, w wersji wysokotowarowej, przykładem mogą być uprawy zbóż na Wielkich Równinach w USA czy hodowla bydła w Brazylii i Argentynie [4].
Rolnictwo ekstensywne i intensywne – wady i zalety
Rolnictwo intensywne – zalety
W krajach rozwiniętych rolnictwo intensywne oznacza wysokie plony przy niewielkich nakładach pracy. Dzięki nawozom sztucznym, środkom ochrony roślin i mechanizacji pokrywa potrzeby żywnościowe społeczeństw przemysłowych, przy zaangażowaniu w produkcję rolną mniej niż 2% procent siły roboczej.
Rolnictwo intensywne – wady
Rolnictwo intensywne = degradacja środowiska naturalnego i zagrożenie dla zdrowia ludzi. Mechanizacja sprzyja tworzeniu wielkich monokultur, te wymagają oprysków, co niszczy bioróżnorodność. Nawożenie skutkuje zanieczyszczeniem wód powierzchniowych, a wielkie fermy to ryzyko epidemiologiczne.
Rolnictwo ekstensywne – zalety
Zrównoważone rolnictwo ekstensywne nie zagraża środowisku naturalnemu i działa na nie regeneratywnie. Może być wsparciem dla rolnictwa intensywnego, które dzięki niemu jest w stanie ograniczyć opryski i nawożenie. Jest też tańsze, z powodu mniejszych nakładów na środki produkcji i technologię.
Rolnictwo ekstensywne – wady
Niska wydajność rolnictwa ekstensywnego oznacza ryzyko ekonomicznie. Wymaga dużo pracy ludzkiej i tylko przy wielkich areałach może być wysokotowarowe. Nie zawsze też chroni środowisko naturalne, np. wycinka puszczy tropikalnej pod uprawy jest zagrożeniem ekologicznym w skali planetarnej.
Rolnictwo intensywne i ekstensywne versus rolnictwo zrównoważone i precyzyjne
Straty ekonomiczne spowodowane degradacją środowiska naturalnego sięgają bilionów euro rocznie. Tylko w latach 1997-2011 straty związane z degradacją gruntów oszacowano na 5-10 mld euro rocznie [20]. Konieczna stała się więc modyfikacja stosowanych metod rolnictwa intensywnego. Ma to odzwierciedlenie w strategicznych dokumentach Unii Europejskiej, takich jak „Od pola do stołu” oraz „Unijna strategia na rzecz bioróżnorodności 2030”. Działania w nich zapisane mają na celu zmniejszenie, a docelowo likwidację, negatywnych skutków środowiskowych związanych z konwencjonalnym rolnictwem intensywnym, które powinno zostać zastąpione przez nowoczesne rolnictwo zrównoważone i precyzyjne [6] [9].
Cele strategii „Od pola do stołu” oraz „Unijnej strategii na rzecz bioróżnorodności 2030”
Strategia „Od pola do stołu” ma prowadzić do takiej produkcji zdrowej żywności, która nie degraduje środowiska naturalnego [6]. Ma być to zrealizowane poprzez zwiększenie powierzchni gruntów rolnych użytkowanych ekologicznie do 25% całości użytków rolnych oraz zmniejszenie:
- stosowania pestycydów chemicznych o 50%, w tym redukcja użycia bardziej niebezpiecznych pestycydów o 50%;
- strat składników pokarmowych w glebie o minimum 50%, utrzymanie poziomu żyzności i ograniczenie sztucznego nawożenia o minimum 20%;
- sprzedaży antybiotyków dla zwierząt utrzymywanych w warunkach fermowych oraz dla akwakultur o 50%.
Powyższe zasady są zbieżne z podpisaną przez kraje członkowskie „Unijną strategią na rzecz bioróżnorodności 2030”, czyli zobowiązaniem do odbudowy bioróżnorodności do 2030 roku [10].
Rolnictwo zrównoważone i rolnictwo precyzyjne
Wysokotowarowe rolnictwo intensywne ma zostać zastąpione w Unii Europejskiej przez praktyki rolnictwa zrównoważonego i rolnictwa precyzyjnego. Rolnictwo zrównoważone polega na prowadzeniu gospodarki rolnej w taki sposób, by minimalizować jej negatywny wpływ na środowisko przy zachowaniu opłacalności produkcji [11]. Wśród jego praktyk ogromną rolę odgrywają metody rolnictwa precyzyjnego, takie jak prawidłowy siew roślin uprawnych i ich dobór do warunków klimatyczno-glebowych, nawożenie roślin na podstawie bilansu nawozowego, analizy gleby i potrzeb roślin [11]:
Rolnictwo zrównoważone obejmuje również zasady, które pozwolą podtrzymać produktywność gospodarstwa w długiej perspektywie, takie jak wzrost zawartości próchnicy w glebie, możliwie długie utrzymanie gleby pod okrywą roślinną dla uniknięcia jej erozji [11].
Perspektywy rolnictwa intensywnego w UE
Rolnictwo intensywne jest podstawą bezpieczeństwa żywnościowego Europy i to się nie zmieni, bo jest to jedyny sposób na utrzymanie wysokiego poziomu produkcji rolnej. Jednak przyszłością rolnictwa intensywnego będzie zastosowanie zasad rolnictwa precyzyjnego i zrównoważonego, a także szerokie wykorzystanie nowoczesnych technologii teleinformatycznych do precyzyjnego monitoringu stanu upraw i wspomagania decyzji [12].
Perspektywy rolnictwa ekstensywnego w UE
Rolnictwo ekstensywne pozostanie elementem wachlarza działań mających na celu dostosowanie produkcji rolnej do wymagań zrównoważonego rozwoju. Ze względu na niższą produktywność rolnictwo takie będzie wymagało dodatkowego wsparcia finansowego. Poniżej podano trzy przykładowe dotacje z WPR 2023-2027, które wspomagają produkcję ekstensywną.
I.4.2 Ekoschemat – Rolnictwo węglowe i zarządzanie składnikami odżywczymi
Ekoschemat „Rolnictwo węglowe” dotuje praktyki pozwalające na pobieranie z atmosfery dwutlenku węgla i wiązanie go w glebie, co z jednej strony zwiększa żyzność gleby, a z drugiej pozwala redukować poziom gazów cieplarnianych w atmosferze [9]. Do praktyk takich należą np. ekstensywne użytkowanie TUZ z obsadą zwierząt, zróżnicowana struktura upraw, uproszczone systemy uprawy, wymieszanie słomy z glebą.
Dotacja ma charakter punktowy, a 1 punkt odpowiada 100 zł. Każda z praktyk została wyceniona na inną liczę punktów, np. ekstensywne użytkowanie TUZ z obsadą zwierząt to 5 pkt, a wymieszanie słomy z glebą to 2 kpt. Wartość otrzymanej dotacji zależy więc od rodzaju i liczby stosowanych praktyk ekologicznych [9].
I.8.6 Zachowanie zagrożonych zasobów genetycznych zwierząt w rolnictwie
Dla przyszłości hodowli zwierząt i zapewnienia bezpieczeństwa żywnościowego niezbędne jest zachowanie rodzimych ras zwierząt gospodarskich. Są one mniej opłacalne niż wysokowydajne rasy produkcyjne, stąd są dotowane przez WPR 2023-2027. Dla przykładu wsparciem objęte jest bydło ras: polskie czerwone, białogrzbiete, polskie czerwono-białe, polskie czarno-białe. Przy użytkowaniu mlecznym wynosi ono 2738 zł/szt., użytkowaniu mięsnym – 1752 zł/szt. Dopłata do utrzymania lokalnych ras świń wynosi zaś 1335 zł/szt. (rasy: puławska, złotnicka biała, złotnicka pstra) [9].
I.8.11 Rolnictwo ekologiczne
Celem interwencji jest wspieranie tych rolników, którzy podejmują się utrzymać rolnictwo ekologiczne lub przejść na nie. Wsparciem objęte są powierzchnie następujących grup upraw: rolnicze, warzywne, zielarskie, sadownicze podstawowe, jagodowe, sadownicze ekstensywne, paszowe oraz TUZ, prowadzone zgodnie z zasadami rolnictwa ekologicznego [9]. Dopłata jest rekompensatą utraconych korzyści i poniesionych kosztów i dla każdej grupy upraw przewidziano inną kwotę dopłaty. Dla przykładu w przypadku upraw rolniczych wynosi ona w okresie konwersji 1697 zł/ha i po konwersji 1571 zł/ha. Dla upraw warzywnych zaś w okresie konwersji dopłata wynosi 3021 zł/ha, a po jej zakończeniu 2391 zł/ha [9].
Źródła
[2] https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/intensywna-gospodarka-rolna;3915057.html
[4] https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/;3897115
[5] https://databank.worldbank.org/reports.aspx?source=2&series=SL.AGR.EMPL.ZS&country=
[6] https://www.publikacje.pan.pl/Content/127148/PDF/2021-ZFIN-07.pdf
[8] https://www.nature.com/immersive/d41586-023-02599-1/index.html
[9] Plan Strategiczny dla Wspólnej Polityki Rolnej na lata 2023-2027
[10] https://www.gov.pl/web/wprpo2020/strategia-na-rzecz-bioroznorodnosci-2030
[12] https://www.pkobp.pl/media_files/0eb4ca77-0f8a-486c-adac-0fc8726c84c4.pdf
[16] https://nafalinauki.pl/inteligentne-rolnictwo-jak-5g-zmieni-oblicze-hodowli-i-upraw/
[17] https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/Rolnictwo-najwazniejsze-daty-z-historii;2233707.html
[18] https://www.agrofakt.pl/rolnictwo-zrownowazone-korzysci/
[19] https://eko.wprost.pl/srodowisko/10433511/zrownowazony-rozwoj-w-rolnictwie-raport.html
[20] https://www.gov.pl/web/wprpo2020/strategia-na-rzecz-bioroznorodnosci-2030