Polski rzepak – skala upraw, problemy, rozwiązania

Jaka jest skala polskich upraw rzepaku i co wpłynęło na spadek ich opłacalności? W jaki sposób, poprzez wybór właściwej odmiany, można obniżyć koszty produkcyjne i zwiększyć wydajność rzepaku z hektara? Na te i inne pytania odpowiadamy w artykule. Zapraszamy do lektury!

Skala upraw rzepaku w Polsce i na świecie

Rzepak to druga najważniejsza roślina oleista na świecie, a skala jego produkcji wciąż rośnie [1]. Rzepak jest używany przede wszystkim jako źródło oleju spożywczego, ze stabilnym udziałem w światowej produkcji oleju na poziomie ok. 10% [2].

Areał upraw rzepaku wraz z rzepikiem wzrósł w 2022 roku na terenie Polski o 140 tys. ha (8%) i osiągnął 1,1 mln ha [12].

Uprawa rzepaku stanowi obecnie ok. 62% krajowej produkcji roślin oleistych, a Polska jest jego trzecim co do wielkości producentem w UE [1]. W 2022 roku zebrano w naszym kraju ponad 3,7 mln ton rzepaku, czyli ok. 12% więcej niż rok wcześniej [3] [4].

Na rynku wewnętrznym 60% rzepaku produkuje się z przeznaczeniem na biopaliwa [1].

Większość, bo aż 60% naszego eksportu produktów rzepakowych, stanowi śruta rzepakowa, a 30% – nasiona. Niestety import nasion rzepaku zwiększył się w ciągu ostatniego roku o 210% [1], co doprowadziło do potężnego spadku cen.

Uprawa rzepaku – opłacalność

Wielkopolska Izba Rolnicza od lat podaje kalkulacje opłacalności polskiej produkcji rolnej. W wyliczeniach zysku z hektara dla wszystkich upraw brane są pod uwagę koszty produkcji oraz przychody wraz z dopłatami bezpośrednimi. W ciągu ostatnich 3 lat opłacalność uprawy rzepaku mogła budzić optymizm [6]:

rok 2020: koszty 4992, przychody 6985, wynik finansowy 1992 zł/ha;
rok 2021: koszty 5640, przychody 9482, wynik finansowy 3841 zł/ha;
rok 2022: koszty 8533, przychody 12419, wynik finansowy 3885 zł/ha.

Niestety wyliczenia z kwietnia 2023 roku pokazują dla rzepaku ujemny wynik finansowy na poziomie –405 zł/ha [7]. Przyczyną jest znacznie niższa cena rzepaku.

Według e-WGT winę za tak drastyczną obniżkę ceny rzepaku ponoszą spadki cen biodiesla oraz wzrost importu nasion rzepaku [8]. Co gorsza, wg ekspertów z Crédit Agricole ceny w dalszym ciągu będą niskie, z prognozą 2050 zł/t na koniec 2024 roku [8].

To, czy spełnią się czarne dla polskich producentów rzepaku scenariusze na rok 2023 i 2024, zależy od wojny w Ukrainie, importu ukraińskich nasion rzepaku do Polski, jak również od cen ropy naftowej oraz warunków agrometeorologicznych w innych krajach eksportujących rzepak [8].

Ucieczka do przodu, czyli innowacyjne odmiany rzepaku

Ceny rzepaku są niezależne od rolników. Pozostaje więc skupić się na tych czynnikach, na które mamy wpływ. Przede wszystkim należy przyjrzeć się opartej na nowych odmianach, nowoczesnej uprawie rzepaku, ukierunkowanej na obniżenie kosztów produkcji oraz podnoszenie wydajności rzepaku z hektara. Przeanalizujmy, jak nowe odmiany rzepaku wpływają na składowe opłacalności, czyli koszty i plon.

Nowoczesna uprawa rzepaku – koszty

Dobra wiadomość jest taka, że co roku wprowadzane są na rynek nowe odmiany rzepaku, które nie tylko dobrze znoszą typowe dla Polski skutki suszy oraz przezimowania, ale także [13]:

posiadają multiodporność i wytrzymałość, co pozwala np. na stosowanie uproszczonych płodozmianów w uprawie rzepaku oraz niższych dawek fungicydów i insektycydów;
utrzymują wysoką wydajność rzepaku z hektara, przy opóźnionym siewie i niższych dawkach azotu;
wymagają mniejszych nakładów na regulatory wzrostu rzepaku.

Należy pamiętać, że lepsza odmiana rzepaku oznacza nie tylko niższe koszty uprawy, ale także wyższą wydajność.

Ile rzepaku z hektara dzięki nowym odmianom?

W jaki sposób nowe odmiany wpływają na wydajność rzepaku z hektara, pokazują dane z ostatnich lat:

średni plon rzepaku z hektara w 2022 roku wyniósł 3,4 t (włącznie z rzepikiem) [12], ale rekord był niemal dwukrotnie wyższy i sięgnął 6,421 t dla odmiany LG Baracuda [11];
średni plon rzepaku z hektara odmian mieszańcowych w badaniach PDO potrafi być o 19% wyższy od plonu odmian populacyjnych;
różnice między odmianami rzepaku wynoszą nawet 1,8 t/ha [10].

Oczywiste jest więc, że to, ile rzepaku z hektara zbierzemy, w ogromnym stopniu zależy od użytej odmiany. Nie można jednak zapominać, że na opłacalność uprawy rzepaku ogromny wpływ ma także dopasowanie odmiany do regionu. Dla przykładu, polecana w 2022 roku w 13 województwach odmiana rzepaku Absolut osiągała w zależności od regionu średni plon od 4,7 t/ha do 6 t/ha [10].

Rzepak – wymagania glebowe

Pamiętajmy też, że finalną wydajność rzepaku z hektara określą wymagania glebowe. Wysoki plon wymaga przepuszczalnych, żyznych, głębokich gleb, obfitujących w wapń, a także przynajmniej średniego poziomu fosforu, potasu i magnezu, zbilansowanego pH oraz wysokiej kultury gleby. Przy niskiej cenie nasion rzepaku ryzykowne jest kontynuowanie upraw na nieodpowiednich glebach, czyli zarówno na piaszczystych i suchych, jak i niedrenowanych, podmokłych i kwaśnych [9].