Zboża jare – zrezygnować czy zawalczyć o ich plon?

Dlaczego zboża jare tracą na popularności, a ich areał maleje? Jakie są sposoby na podniesienie ich opłacalności? Jakie mogą być konsekwencje przejścia na monokulturę zbóż ozimych? Przeczytaj, zanim podejmiesz decyzję o zaprzestaniu lub kontynuowaniu uprawy zbóż jarych!

Zboża jare w odwrocie

Rolnicy coraz częściej rezygnują z uprawy zbóż jarych na rzecz ozimin. Sumarycznie w 2022 roku całkowita powierzchnia zasiewu zbóż jarych spadła, a ozimych wzrosła o około 100 tys. ha [1]. Tendencja ta dotyczy wszystkich zbóż, np. w przypadku pszenżyta jarego między 2021 a 2022 rokiem powierzchnia jego upraw spadła z 71,5 tys. ha do 61 tys. ha. W tym samym czasie dla pszenżyta ozimego nastąpił wzrost z 1,158 do 1,161 mln ha [1].

Przyczyną rezygnacji z uprawy zbóż jarych jest ich niższe o ok. 10-15% plonowanie w porównaniu z oziminami [3].

Różnica plonu wzorca może być jeszcze większa. Przykładowo w 2022 roku przy przeciętnym poziomie agrotechniki plon wzorca dla pszenicy jarej wynosił 69,3 dt/ha [8], a ozimej ponad 95,1 dt/ha [9]. Jeszcze większa była różnica między plonem wzorca jęczmienia jarego – 58,2 dt/ha [10], a ozimego – 94,9 dt/ha [11].

Zmniejszenie powierzchni zasiewów dotyczy wszystkich zbóż jarych. Rekord spadków pobił jęczmień jary, którego areał zmniejszył się o prawie 22% (ponad 90 tys. ha), z ok. 415 tys. ha w 2021 roku do 325 tys. ha w 2022 [1]. W przypadku drugiego co do popularności zboża jarego, czyli pszenicy jarej, spadek ten wyniósł około 5%, tj. prawie o 10 tys. ha [1].

Zaprzestać uprawy zbóż jarych czy pozostać przy niej?

Lepszy zysk przez pierwsze lata ciągłej uprawy zbóż ozimych bez przerw na formy jare jest kuszący. Niestety, w dłuższej perspektywie rezygnacja ze zbóż jarych może być ryzykowna.

Zboża te są bowiem niezbędnym elementem płodozmianu, a przejście na monokulturę dość szybko powoduje [4]:

problemy z niereagującymi na opryski patogenami i chwastami,
spadek plonu następczego zboża ozimego, np. po 2-3 latach monokultury pszenicy ozimej jej plon jest niższy nawet o 15-20%.

Może więc, zamiast rezygnować z upraw zbóż jarych, postawić na zwiększenie ich opłacalności przez lepsze dostosowanie sposobu uprawy do ich wymagań?

3 czynniki podnoszące opłacalność uprawy zbóż jarych

W naszej strefie klimatycznej uprawy zbóż jarych są narażone na niedobory wody. Co więcej, krótki okres wegetacyjny zbóż jarych oznacza mniej czasu na pobieranie składników odżywczych z gleby. W efekcie kluczowe znaczenie dla ich plonowania i zyskowności mają: dostępność wody, efektywność nawożenia i wybór odmiany [3].

Dostępność wody

Dla zmniejszenia ryzyka deficytu wodnego najważniejszy jest jak najwcześniejszy termin siewu zbóż jarych. Daje do myślenia eksperyment Stacji Doświadczalnej Oceny Odmian z Przecławia. Pszenica jara – termin siewu: listopad (4 miesiące wcześniej niż standardowo) – dała spektakularny plon 112% wzorca [13].

Kiełki zbóż jarych wytrzymują temperaturę do -6 st. C, kiełkują już między 1 a 3 st. C, a do jarowizacji wystarczą 3-4 st. C [3], przy czym najbardziej wrażliwy na zimno i wilgoć jest jęczmień jary. To, kiedy siać jęczmień jary, zależy od rejonu. Najwcześniej, bo od 5 do 30 marca, można rozpocząć siew w Polsce południowo-zachodniej, najpóźniej – w północno-wschodniej (25 marca – 15 kwietnia) [14].

Pamiętajmy też, że w okresie przedsiewnym należy do minimum ograniczyć te zabiegi agrotechniczne, które mogą prowadzić do przesuszenia gleby, a pozytywny wpływ na bilans wodny ma zwiększenie ilości próchnicy w glebie [3].

Efektywne nawożenie

Na początku należy zadbać o właściwą kwasowość gleby poprzez jej wapnowanie tuż po zbiorze przedplonu [3]. Im lepiej będzie dostosowany odczyn gleby do gatunku zboża jarego, tym większa będzie efektywność nawożenia i wyższy plon.

Generalnie odczyn gleby pod zboża jare powinien mieścić się w zakresie pH między 5 a 7,5. Jednak każdy gatunek ma inny zakres optymalnego pH. Pszenżyto jare i pszenica jara wymagają pH między 5 a 6, jęczmień jary pH 6,5-7,3 [3].

Dopiero po uzyskaniu odpowiedniego pH można myśleć o nawożeniu zbóż jarych.

W ich przypadku wysokie plony zapewni zbilansowane nawożenie NPK wraz z Mg, S, Cu, Mn, Fe i Zn [5]. Należy przy tym pamiętać, że kosztownym błędem jest zarówno ograniczanie nawożenia, jak i stosowanie wysokich, ale niezbilansowanych dawek nawozów [5]. Do uzyskania pożądanych efektów konieczne jest bowiem dostosowanie terminów, składu i dawek nawożenia do etapów rozwoju roślin [3].

Właściwa odmiana zboża jarego

W 2023 roku w Krajowym Rejestrze pojawiły się 22 nowe odmiany zbóż jarych. Najwięcej, bo aż 9, wpisano do rejestru odmian jęczmienia jarego, najmniej, bo tylko jedną odmianę pszenżyta jarego. Na stronie internetowej Wielkopolskiego Ośrodka Doradztwa Rolniczego można znaleźć pełną listę nowych odmian zbóż jarych.

W efekcie Krajowy Rejestr jest naprawdę zasobny: pszenica jara – 45 odmian, jęczmień jary – 76, pszenżyto jare – 15 i owies jary – 35 [6]. Nowe odmiany szybko pną się na wysokie miejsca w listach odmian zalecanych. Wśród tych polecanych na 2023 rok jest już pszenica jara odmian Aura i WPB Troy, które były nowością w 2020 roku [12].

Lista odmian jest długa. Czym się kierować, wybierając najbardziej opłacalną dla swoich upraw odmianę zboża jarego?

W przypadku wszystkich zbóż jarych, a w szczególności tych uprawianych na paszę, przede wszystkim należy poszukiwać odmian o najwyższej plenności i odporności [7].

Różnice w plonowaniu odmian mogą być naprawdę duże, np.:

jeżeli chodzi o plon pszenicy jarej z 1 ha – różnica między najlepszą a najgorszą jakościową odmianą chlebową wynosiła w 2022 roku 11% przy poziomie a1 (7,6 dt/ha) [16];
pszenica jara na słabe gleby, np. Pilgrim PZO, osiąga plon 45-55 dt/ha [17], a plon dla najlepszych odmian w 2022 roku na poziomie a1 przekroczył 77 dt/ha;
jęczmień jary odmiany Rekrut osiąga plon ziarna w wysokości 101% wzorca, zaś KWS Jessie jedynie 96% (2022 rok, poziom a1) [15].

Wskazówek podczas wyboru odmian zbóż ozimych warto szukać w: