Gleby astrefowe to bardzo szeroka grupa gleb o odmiennych własnościach i różnych sposobach wykorzystania. Poniżej znajdziesz krótki przewodnik po najważniejszych typach. Dowiesz się, gdzie występuje gleba astrefowa, czym się różnią gleby astrefowe od strefowych i jak są wykorzystywane.
Gleby strefowe i astrefowe
Główne czynniki wpływające na rodzaj gleb to klimat i rodzaj podłoża, na którym kształtuje się gleba. Gleby strefowe to typowe gleby powstające w danej strefie klimatycznej. W Polsce są to [1] [2]:
- gleby bielicowe, charakterystyczne dla klimatu umiarkowanego chłodnego, wytwarzane pod lasami iglastymi;
- gleby brunatne i gleby płowe, charakterystyczne dla umiarkowanego klimatu ciepłego, powstające pod lasami liściastymi.
Inne przykłady gleb strefowych to [1] [3]:
- gleby cynamonowe powstające w klimacie śródziemnomorskim pod sucholubnymi lasami i zaroślami;
- czarnoziemy powstające w suchym klimacie ciepłym pod roślinnością stepową;
- gleby tundrowe powstające w klimacie polarnym.
Gleby astrefowe (inaczej śródstrefowe) można spotkać w różnych strefach klimatycznych. Na ich powstawanie mają wpływ nie strefy klimatyczno-roślinne, ale lokalna specyfika związana z warunkami wodnymi, skałą macierzystą lub ukształtowaniem terenu [4] [11].
Należy również wspomnieć o glebach pozastrefowych – czyli typowych dla innego klimatu, które w szczególnych warunkach powstają poza swoją typową strefą klimatyczną. Przykładem jest występowanie na Wyżynie Lubelskiej czarnoziemów, charakterystycznych dla suchego klimatu stepowego [4].
Gleby astrefowe – przykłady
Gleby astrefowe są mocno związane z lokalnymi warunkami ukształtowania terenu, stosunkami wodnymi i rodzajem skały macierzystej, mogą występować w różnych strefach klimatycznych. Mogą należeć do gleb słabo ukształtowanych, z krótkim czasem formowania gleby i idącym za tym brakiem zróżnicowania jej profilu. Inny rodzaj to gleby antropogeniczne. Poniżej przedstawiono kilka przykładów gleb astrefowych.
Rankery
Rankery są to głównie gleby terenów górskich, występują od strefy muraw, kosodrzewiny aż po strefę świerczyn regla górnego [10]. Powstają na skałach niewęglanowych i zazwyczaj mają niską miąższość. Ze względu na niewielką grubość gleby mają słabą zdolność retencji wody i zazwyczaj kwaśny odczyn. Mają niską przydatność rolniczą i są wykorzystywane głównie jako pastwiska górskie [5].
Rędziny
Gleba rędzina powstaje na podłożu skały z dużą zawartością węglanu lub siarczanu wapienia i charakteryzuje się niewielką miąższością [5]. Rędziny mają zazwyczaj wysoki poziom kationów wapnia i charakter lekko zasadowy. W zależności od grubości warstwy próchniczej, zawartości rumoszu skalnego, poziomu wód gruntowych i zdolności do retencji wody mogą być klasyfikowane jako średnie lub wadliwe grunty orne (klasa bonitacyjna IIIb-IVb), a w przypadku gleby rędziny rumoszowej jako pozaklasowe [5].
Gleby aluwialne (np. mady rzeczne)
Mady to gleby powstające na terenach zalewowych, w dolinach i deltach rzek oraz w strefach brzegowych jezior. Mady rzeczne są zbudowane z osadów naniesionych przez nurt i powstają na mułach i piaskach [4]. Są to gleby młode, o warstwach przemieszanych, ze zmienną zawartością próchnicy i obojętnym pH. Ich klasa bonitacyjna zależy od grubości warstwy próchniczej i stosunków wodnych. Zwykle są żyzne i zazwyczaj wymagają melioracji [4]. Najlepsze mady, z dużą miąższością warstwy próchniczej, mogą być zaliczane do klasy bonitacyjnej IIIa, typowe do klas IIIb i niższych, nawet V [5].
Gleby deluwialne
Gleby deluwialne powstają w miejscach osadzania materiału spłukiwanego ze stoku, w dolnej jego części lub u podnóża, a także w pułapkach sedymentacyjnych na granicach obszarów (np. miedze). Ze względu na to, że wymywaniu podlegają warstwy powierzchniowe i o drobniejszym uziarnieniu, gleby deluwialne są dość bogate w próchnicę i mają korzystne własności dla retencji wody. Są najczęściej klasyfikowane jako dobre lub średnie grunty orne, w klasach IIIa lub IIIb [4].
Gleby antropogeniczne – gleby astrefowe stworzone przez człowieka
Gleba antropogeniczna powstaje w wyniku działalności człowieka jako głównego czynnika glebotwórczego. Wyróżnia się dwa typy gleb antropogenicznych: gleby kulturoziemne i gleby technogeniczne.
Gleby kulturoziemne powstały dzięki intensywnej działalności rolniczej i ogrodniczej człowieka. Należą do nich hortisole, antrosole i rigosole. Gleby te różnią się od siebie głównie intensywnością nawożenia i innych zabiegów agrotechnicznych wynikających z przeznaczenia. W szczególności hortisole powstają na obszarach przeznaczonych do ogrodnictwa – najbardziej intensywnie uprawianych i nawożonych. Antrosole są podobne do hortisoli, ale powstają na terenie uprawianym mniej intensywnie. Z kolei rigosole powstały w wyniku systematycznej głębokiej orki mającej na celu wymieszanie warstw gleby. Hortisole i antrosole są najczęściej klasyfikowane do klas bonitacyjnych II i IIIa, w wypadku rigosoli klasyfikacja jest bardziej różnorodna – od II do IVb [5].
Drugi rodzaj gleb antropogenicznych, czyli gleby technogeniczne, powstaje w wyniku urbanizacyjnej, komunikacyjnej i przemysłowej działalności człowieka i nie ma większego znaczenia rolniczego. Jedyny rodzaj, który może mieć szersze zastosowanie rolnicze, to inustriosole – gleby powstałe w wyniku rekultywacji odpadów górniczych. Ich klasa bonitacyjna zależy od rodzaju materiału macierzystego i od tego, w jaki sposób została przeprowadzona rekultywacja [5]. Dotyczy to jednak sumarycznie bardzo niewielkich powierzchni. Całkowita powierzchnia gruntów poddawanych rekultywacji to około 1000 ha rocznie, z czego jedynie niewielki odsetek nadaje się do użytkowania rolniczego [8].
Przydatność rolnicza gleb astrefowych
Stopień użyteczności rolniczej gleb astrefowych jest przeróżny. Wiele ich rodzajów zupełnie nie nadaje się do wykorzystania rolniczego albo może być wykorzystywanych co najwyżej jako słabe pastwiska lub słabe grunty orne. Dotyczy to większości gleb słabo ukształtowanych (gleby inicjalne, rankery, arenosole, regosole) oraz gleb technogenicznych [5].
Dla kontrastu niektóre gleby kulturoziemne (hortisole i antrosole) należą do najlepszych gleb rolniczych i są wykorzystywane w intensywnych uprawach ogrodniczych [5].
Mady rzeczne i gleby deluwialne mają zróżnicowaną przydatność rolniczą. Ich najlepsze wersje należą do gruntów dobrych i średnich i mogą służyć do uprawy pszenicy, buraka cukrowego, warzyw i innych najbardziej wymagających roślin. Wersje nieco słabsze mogą również być wykorzystywane w uprawach pszenicy i buraków cukrowych, ale wymagają wysokiej kultury rolnej [9].
Rędziny z kolei to najczęściej grunty co najwyżej średniej klasy, nadające się do upraw żyta, ziemniaków, a w warunkach dobrej kultury rolnej również jęczmienia czy buraków pastewnych [9].
Źródła:
[1] Bański J. (2007), Przyrodnicze uwarunkowania gospodarki rolnej w Polsce, „Studia Obszarów Wiejskich” 12, 9-18, https://rcin.org.pl/Content/635/PDF/Wa51_3476_r2007-t12_SOW.pdf#page=10
[2] Skłodowski P., Bielska A. (2009), Właściwości i urodzajność gleb Polski – podstawą kształtowania relacji rolno-środowiskowych, „Woda – Środowisko – Obszary Wiejskie” 9(4), 203-214, https://bibliotekanauki.pl/articles/338966.pdf
[3] https://zpe.gov.pl/a/jak-klimat-wplywa-na-bioroznorodnosc-i-zroznicowanie-gleb/DZ4W9A1az
[4] https://zpe.gov.pl/a/przeczytaj/DRFcvFR2C
[5] http://www.ejpau.media.pl/PDFy/systematyka-gleb-polski-wyd%206.pdf
[6] Wspólna Polityka Rolna 2023-2027
[7] Krasowicz S., Oleszek W., Horabik J., Dębicki R., Jankowiak J., Stuczyński T., Jadczyszyn J. (2011), Racjonalne gospodarowanie środowiskiem glebowym Polski, „Polish Journal of Agronomy” 7, 43-58, http://iung.pl/PJA/wydane/7/PJA7_5.pdf
[8] Siuta J., Żukowski B., Wykonanie rekultywacji gruntów w latach 1975-2009, [w:] Wybrane problemy ochrony mokradeł, monografia pod redakcją Andrzeja Łachacza, Olsztyn 2012, s. 132-147, https://www.uwm.edu.pl/environ/vol03p/vol_03p_rozdzial07.pdf
[9] Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 12 września 2012 r. w sprawie gleboznawczej klasyfikacji gruntów. Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa, dnia 14 listopada 2012 r. Poz. 1246.