Rodzaj gleby w Polsce: przewodnik po najważniejszych typach

Rodzaj gleby w gospodarstwie to częsty wyznacznik wysokości osiąganych zysków i różnorodności upraw. Czasem w ramach jednego gospodarstwa występuje gleba brunatna, gleba płowa, a jeśli ma się szczęście, to i czarnoziem. Przeczytaj poniższy artykuł i odśwież informacje o tym, jakie są rodzaje gleb w Polsce, jak są rozmieszczone i jak się do nich mają klasy bonitacyjne!

Gleby w Polsce

Wielość typów gleb w Polsce odzwierciedla krajową zmienność warunków klimatycznych, geologicznych i geomorfologicznych, powiązaną z nimi różnorodność naturalnej okrywy roślinnej, a także historyczny sposób użytkowania gleby na danym obszarze. Po uwzględnieniu głównych czynników wpływających na procesy glebotwórcze można wyróżnić sześć najbardziej powszechnych rodzajów gleb w Polsce [1].

1. Rodzaj gleby słabo ukształtowanej, np. gleby rędziny, mady

Wspólną cechą tego typu gleb jest stosunkowo krótki czas ich formowania. Należą do nich m.in.:

• gleby rędziny – mało żyzne gleby, z miąższością warstwy glebowej w przedziale 10-50 cm, powstałe na podłożu skał węglanowych. Gleby rędziny zazwyczaj mają niezłe zdolności retencji wody, odczyn lekko zasadowy i mogą być użytkowane rolniczo, jako średnie lub słabe grunty orne lub pastwiska;
• mady – dość żyzne gleby, które powstają jako wynik działania wody na terenach zalewowych i mogą należeć do III lub IV klasy bonitacyjnej.

2. Rodzaj gleby brunatnoziemnej, np. gleby brunatne, gleby rdzawe

Gleby brunatnoziemne powstają poprzez stopniowe mieszanie się skały macierzystej z materiałem organicznym. Generalnie zaliczane są do gleb klasy III i IV, a więc do takich o dobrym potencjale rolniczym. Przykładami gleb brunatnoziemnych są:

• gleby brunatne – w większości to klasa bonitacyjna III i IV, a odmiany próchnicze mogą nawet być klasyfikowane jako klasa II;
• gleby rdzawe – dużo słabsze niż gleby brunatne, oceniane jako gleby klas IVb, V i VI.

3. Gleby bielicowe (rodzaj gleby bielicoziemnej)

Gleba bielicowa powstaje na podłożu złożonym z piasku z niewielkim udziałem frakcji iłowej i pyłowej. Podłoże takie ma słabe zdolności retencji wody, co sprzyja wymywaniu humusu. Jest to wzmacniane przez silnie kwaśny odczyn próchnicy pochodzącej z lasów iglastych. W efekcie ten rodzaj gleby charakteryzuje się cienką warstwą próchnicy, poniżej której występuje gruba warstwa niezawierająca próchnicy, o zabarwieniu kremowym lub wręcz białym. Glebą bielicową często bywa gleba górska, choć jest to rodzaj gleby spotykany również na nizinach, np. w lasach. Gleby te nie mają większego znaczenia rolniczego.

4. Gleby płowe (rodzaj gleby płowoziemnej)

Gleba płowa to najczęściej występujący w Polsce typ gleb. Ma charakterystyczny profil – warstwa próchnicza na górze, jaśniejszy pas gleby pod nią i ciemniejsza warstwa na samym dole.

Większość gleb płowych dobrze nadaje się do wykorzystania w rolnictwie. W zależności od udziału frakcji piaszczystych i zdolności retencji wody gleby płowe mogą być umiejscowione w klasie II (gleby płowe próchnicze), III lub IV, a w niektórych przypadkach także w V.

5. Gleby czarnoziemy, np. czarnoziem, czarne ziemie

Gleby czarnoziemy to szeroka klasa gleb obejmująca m.in.:

• czarnoziemy;
• ziemie czarne;
• rędziny czarnoziemne;
• mady czarnoziemne;
• gleby deluwialne czarnoziemne;
• gleby szare.

Ten rodzaj gleby charakteryzuje się grubą warstwą próchnicy (minimalnie 30 cm, a czasem nawet powyżej 50 cm) nadającej jej charakterystyczny czarny kolor. Często są to gleby lessowe. Najżyźniejsze z nich to czarnoziemy, które są klasyfikowane jako I, II i III klasa bonitacyjna.

Pozostałe rodzaje gleb czarnoziemnych również są żyzne, ale w porównaniu z czarnoziemami cechują się nieco gorszymi właściwościami fizykochemicznymi, np. większą kwasowością lub gorszymi stosunkami wodnymi. Zaliczane są przeważnie do II, III i IV klasy bonitacyjnej. W rzadkich przypadkach, np. silnie zakwaszonych gleb szarych bielicowych, mimo grubej warstwy próchniczej mogą nie mieć znaczenia rolniczego.

6. Gleby organiczne, np. gleby torfowe

Gleby organiczne mają cały profil glebowy zdominowany przez materię organiczną. Do gleb organicznych należą:

• gleby torfowe – niemające znaczenia rolniczego gleby z wysoką miąższością warstwy organicznej składającej się z mieszaniny humusu ze szczątkami roślin o zachowanej budowie tkankowej;
• gleby murszowe – powstają w wyniku trwałego odwodnienia gleb torfowych lub limnowych. Bywają użytkowane rolniczo jako słabe lub średnie grunty orne (III-V klasa) lub łąki;
• gleby limnowe – powstają w środowisku wodnym, występują na obrzeżach jezior i w dolinach rzecznych. Niektóre odmiany gleb limnowych mogą mieć znaczenie rolnicze jako średnie lub słabe grunty orne oraz łąki;
• gleby ściółkowe – powstają w warunkach sprzyjających gromadzeniu ściółki na litej skale, najczęściej występują w górach i nie mają znaczenia rolniczego.

Rozmieszczenie gleb w Polsce

Najczęściej spotykane rodzaje gleb w Polsce to średnio urodzajne gleby brunatne i płowe, które zajmują około 52% powierzchni kraju i występują powszechnie w pasie nizin [3] [7] [13]. Drugi najczęściej występujący typ gleb to mało żyzne gleby bielicowe zajmujące około 25% powierzchni kraju. Są one szczególnie rozpowszechnione na północy Niziny Mazowieckiej, na Pojezierzu Mazurskim i Pomorskim oraz w Kotlinie Sandomierskiej [3] [13].

Pozostałe rodzaje gleb mają kilkuprocentowe udziały w powierzchni kraju, w tym [3] [7] [13]:

• gleby górskie – około 8%;
• mady i gleby bagienne (głównie w dolinach rzek nizinnych) – odpowiednio 3% i 4%;
• rędziny – (skupione głównie na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej, w Niecce Nidziańskiej, Górach Świętokrzyskich oraz na Roztoczu) około 2%;
• najżyźniejsze gleby czarnoziemne – jedynie około 3%, w tym czarnoziemy 1% (przede wszystkim na Wyżynie Lubelskiej, w okolicach Hrubieszowa i Przemyśla, a także Sandomierza, Opatowa i w Dolinie Śląskiej), a czarne ziemie 2% (Nizina Wielkopolska i Pojezierze Wielkopolskie, Nizina Mazowiecka w okolicach Sochaczewa, a także Nizina Śląska).

Rodzaj gleby a klasa bonitacyjna

W Polsce przyjęto system 6 głównych klas bonitacyjnych, od I (najlepsza) do VI (najsłabsza), przy czym klasy III, IV i VI występują w dwóch podklasach. Grunty klas dobrych i bardzo dobrych (I-III) zajmują 28,6% użytków rolnych, klas średnich (IVa i IVb) 39,1%, a grunty klas słabych (V i VI) 32,3% całości [5] [11]. Klasa bonitacyjna wiąże się z rodzajem gleby:

1. Najcenniejsze grunty orne, w tym najlepsze czarnoziemy, ziemie czarne, mady czarnoziemne, rędziny deluwialne i tylko wyjątkowo żyzne gleby brunatne.
2. Gleby bardzo dobre o charakterystyce podobnej do klasy I, ale z nieco gorszymi parametrami fizykochemicznymi, w tym słabsze warianty gleb klasy I oraz najlepsze gleby płowe.
3. Klasa bonitacyjna IIIa to gleby dobre, w tym gleby brunatne i płowe wytworzone z piasków gliniastych, niepełnowartościowe czarnoziemy i ziemie czarne oraz niektóre mady. IIIb to gleby średnio dobre, które wymagają większej kultury rolnej do uzyskania dobrych plonów, ale nadal nadają się do uprawy pszenicy i buraka cukrowego. W tej kategorii mieści się szeroka paleta gleb od najsłabszych czarnoziemów, przez gleby brunatne i płowe po mady i rędziny.
4. Klasa bonitacyjna IVa to gleby średnie lepsze, w tym przede wszystkim gleby brunatne i płowe, niektóre podmokłe czarnoziemy i mady, płytkie rędziny kredowe czarnoziemne, brunatne i deluwialne oraz rędziny gipsowe. Klasa bonitacyjna IVb to gleby średniej jakości gorsze, podobne do gleb IVa, ale wadliwe – albo zbyt podmokłe, albo zbyt suche, wytworzone w gorszych warunkach, w szczególności oglejone.
5. Gleby orne słabej jakości, w tym słabe gleby brunatne i płowe, gleby bielicowe i rdzawe, a także silnie podmokłe czarne ziemie, gleby glejowe i oglejone mady, gleby murszaste oraz słabe rędziny wapienne.
6. Najmniej cenne grunty orne to najgorsze gleby brunatne, rdzawe, bielicowe, murszaste i mady piaszczyste oraz bardzo płytkie rędziny na twardych wapieniach. Klasa VIz to grunty, które kwalifikują się jedynie do zalesiania (gleby bielicowe i rdzawe).

Ceny gruntów rolnych w zależności od klasy gleby

W skali kraju średnia cena gruntów rolnych dobrych i bardzo dobrych (klasa I-IIIa) w IV kwartale 2023 roku wynosiła 78 333 zł/ha, gruntów średnich (klasa IIIb-IV) 66 503 zł/ha, a słabych (klasa V-VI) 48 837 zł/ha. Ceny ziemi rolnej bardzo różniły się między regionami, np. cena gruntów dobrych w województwie wielkopolskim (najdroższym, jeżeli chodzi o cenę ziemi) wynosiła 105 460 zł/ha, a w świętokrzyskim (najtańszym) jedynie 47 817 zł/ha [10]. Średnio w Polsce cena hektara ziemi w przypadku słabych gruntów to około 62% ceny gruntów dobrych, ale różnice regionalne wahają się od 41% w Lubelskiem do 78% na Warmii i Mazurach.

Źródła

[1] http://www.ejpau.media.pl/PDFy/systematyka-gleb-polski-wyd%206.pdf

[2] https://www.agrofakt.pl/podzial-gleb-kategorie-agronomiczne-gleb-w-rolnictwie-i-sadownictwie/

[3] http://www.pcez-bytow.pl/download/plk/gleby-w-polsce-11.01.22.pdf

[4]  https://www.rynek-rolny.pl/artykul/gleby-bagienne-charakterystyka-i-przeglad-roznych-odmian-gleb-mulowych-i-torfowych.html

[5] https://iung.pl/wp-content/uploads/2009/10/Przeslanki-racjonalnego-wykorzystania-gleb-Polski.pdf

[6] https://iung.pl/wp-content/uploads/2009/10/Badania-nad-glebowa-materia-organiczna.pdf

[7] https://www.ekologia.pl/ochrona-srodowiska/zanieczyszczenie-gleb-w-polsce-rodzaje-przyczyny-i-zapobieganie-zanieczyszczeniom-gleb/

[8] https://www.researchgate.net/publication/272769785_Erozja_gleb_w_Polsce_-_skutki_srodowiskowe_i_gospodarcze_dzialania_zaradcze?channel=doi&linkId=569f499708ae4af525452e81&showFulltext=true

[9] https://www.agrofakt.pl/aktualna-cena-gruntow-rolnych-w-wojewodztwach/

[10] https://www.gov.pl/web/arimr/srednie-ceny-gruntow-wg-gus

[11] https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU20120001246/O/D20121246.pdf

[12] https://www.rynek-rolny.pl/artykul/klasy-bonitacyjne-gleby-oceniamy-wartosc-ziemi-uprawnej.html

[13] https://esdac.jrc.ec.europa.eu/images/Eudasm/PL/PDF/pol_x15.pdf