Gleby brunatnoziemne i płowoziemne to najczęściej użytkowane rolniczo gleby w Polsce. Rodzaje gleb klasyfikowane jako brunatnoziemne, mimo podobnego wyglądu i charakterystycznego brunatnego przekroju, różnią się od siebie znacząco. Najlepsze gleby brunatnoziemne mogą być oceniane jako klasa bonitacyjna I, najsłabsze jako VI. Przeczytaj, jakie właściwości mają gleby brunatne, gleby rdzawe, mady i rędziny, czym się od siebie różnią i co na nich uprawiać!
Gleby brunatnoziemne – charakterystyka i rodzaje
Gleby brunatnoziemne to typowe gleby wytwarzane w lasach liściastych klimatu umiarkowanego. Ich wyróżnikiem jest brązowa barwa warstwy gleby położonej pod warstwą próchniczą. W czasie ich powstawania proces wymywania żelaza i glinu z warstwy znajdującej się pod warstwą próchniczą jest powolny. Z tego powodu nie ukształtowała się struktura pasmowa charakterystyczna dla gleb płowoziemnych lub bielicowych. W zależności od rodzaju skały macierzystej oraz stosunków wodnych i szaty roślinnej wyróżniamy różne rodzaje gleb brunatnoziemnych, o innych właściwościach i przydatności w rolnictwie [1].
Gleby brunatne – zwykle IIIa-IIIb klasa bonitacyjna
Gleby brunatne to podstawowy rodzaj gleb brunatnoziemnych. Gleboznawcy w ramach gleby brunatnej wyróżniają różne podtypy, w tym gleby brunatne:
- właściwe;
- próchnicze;
- wyługowane;
- kwaśne;
- glejowe;
- zbielicowane;
- rumoszowe.
Właściwa gleba brunatna powstaje na słabo odwapnionych glinach lub lessach, jest wysoko wysycona kationami zasadowymi. Są to dobre lub średnie grunty orne, najczęściej klasy IIIa lub IIIb. Próchnicza gleba brunatna jest podobna do właściwej, ale charakteryzuje się dużą grubością warstwy próchniczej (ponad 30 cm). Są to bardzo dobre grunty klasy II i IIIa, a nawet I. Brunatne gleby wyługowane, kwaśne i glejowe powstają w gorszych warunkach środowiskowych – większego zakwaszenia w pierwszym i drugim wypadku, gorszych stosunków wodnych w trzecim. Gleby brunatne wyługowane są nieco gorsze niż brunatne właściwe i są klasyfikowane jako dobre lub średnie (klasa bonitacyjna IIIa lub IIIb), natomiast dwa kolejne rodzaje należą do gleb średnich (klasa bonitacyjna IIIb lub IVa).
Zbielicowane gleby brunatne mają najdalej posunięty proces wymywania kationów zasadowych, z wyraźnie rozpoczętym procesem bielicowania. Gleby brunatne rumoszowe zawierają z kolei bardzo dużą ilość odłamków skalnych. Oba rodzaje nie mają znaczenia rolniczego [1].
Brunatne rędziny – gleba klasy bonitacyjnej IIIa-IVb
Gleba rędzina brunatna powstaje na skale pierwotnej z dużą zawartością węglanu lub siarczanu wapnia, czyli przede wszystkim na zwietrzelinach wapieni, dolomitów, margli, kredy lub gipsu [3]. Od typowej gleby brunatnej gleba rędzina odróżnia się niewielką grubością warstwy glebowej – już na głębokości 40 cm występuje skała macierzysta. Podtypy z grubą warstwą próchniczą (minimum 30 cm) są klasyfikowane jako dobre lub średnie grunty orne (klasa bonitacyjna IIIa – IVa). Odmiany typowe są klasyfikowane w klasach IIIb-IVb. Rędziny brunatne rumoszowe, o dużej zawartości rumoszu skalnego, nadają się wyłącznie na pastwiska [1].
Brunatne mady – gleba w większości klasy IIIb-IVb
Mady brunatne powstają na terenach zalewowych rzek, na osadach jeziornych lub morskich oraz w warunkach obniżonego lustra wód gruntowych. Powstają na materiale osadowym o różnym uziarnieniu (od piasków po gliny), często o charakterze warstwowym (wyżej położone warstwy gliny na podłożu piasku).
Typowe mady brunatne mają cienką warstwę ściółki, następnie warstwę próchniczą przechodzącą w warstwę brązowienia. Podtyp z grubszą warstwą próchniczą (minimum 30 cm) jest zaliczany do dobrych lub średnich gruntów ornych (klasa bonitacyjna IIIa-IVa), podczas gdy wersja typowa należy do klas IIIb-IVb.
Podobnie klasyfikowane są mady glejowe, w przypadku których sezonowe podwyższenie poziomu wody jest wystarczająco długie, aby wytworzyła się warstwa oglejona.
Mady rdzawe to podtyp powstający na podłożu piaszczystym, charakteryzujący się słabszą retencją wody. Zaliczany jest do średnich lub słabych gruntów ornych (klasa bonitacyjna IVa-V) [1].
Gleby ochrowe – klasa bonitacyjna IVb-VI
Gleby ochrowe to reliktowa odmiana gleb brunatnoziemnych charakteryzująca się nagromadzeniem czerwonych tlenków żelaza, nadających glebie ceglasty kolor. Powstają na podłożu piaszczystym, w miejscach wytrącania związków żelaza z wód gruntowych. Zawartość żelaza w tych glebach waha się od 1 do 10%. Czasami wraz z żelazem współwystępuje mangan i wtedy zabarwienie gleby jest ciemniejsze – bordowobrązowe. Gleby te zazwyczaj powstają na niewielkich obszarach wśród innych gleb piaszczystych. Są to słabe grunty orne, nawet dla podtypu próchniczego (z grubością warstwy próchniczej powyżej 30 cm), umieszczane w klasie bonitacyjnej IVb-VI (podtyp próchniczy IVb-V) [1] [4].
Gleby rdzawe – klasa bonitacyjna V-VI
Gleba rdzawa powstaje w lasach liściastych i mieszanych, na podłożu piaszczystym o dużej zasobności składników pokarmowych. Rdzawy kolor gleby jest wynikiem tworzenia kompleksów materiałów organicznych z tlenkami żelaza i glinu. Gleby rdzawe stanowią około 15% powierzchni Polski i w większości są porośnięte lasami. Mają niską przydatność rolniczą. Grunty orne są klasyfikowane jako IVb-VI [1].
Brunatnoziemne gleby w Polsce – rozmieszczenie i klasa bonitacyjna
Gleby brunatnoziemne występują na terenie całej Polski [1] [3]:
- typowa gleba brunatna najczęściej jest spotykana na nizinach;
- gleba rędzina występuje na wyżynach;
- gleby rdzawe można znaleźć na nizinach;
- mady brunatne są charakterystyczne dla dolin rzek.
Bardzo dobre gleby brunatne wytworzone z lessów są klasyfikowane jako II klasa bonitacyjna (a najlepsze z nich nawet jako I klasa), nieco słabsze trafiają do klasy III [9] [1]. Klasa bonitacyjna dla gleb brunatnych wytworzonych na glinach jest zazwyczaj o jeden stopień niższa. Słabsze odmiany gleb brunatnych, czyli wyługowane, kwaśne i glejowe, z reguły są zaliczane do klasy IIIa i IIIb [2].
Rędziny brunatne i mady brunatne są klasyfikowane w klasach od IIIa do IVb, przy czym do klasy IIIa przypisywane są odmiany próchnicze o dużej miąższości warstwy próchniczej.
Mady rdzawe i gleby ochrowe są glebami niższej jakości. Te pierwsze zaliczane są do klas IVa-V, a gleby ochrowe do klas IVb-VI.
Gleby rdzawe, które są najczęściej występującym rodzajem gleb brunatnoziemnych w Polsce, mają słabą przydatność rolniczą. W wypadku użytkowania rolniczego są klasyfikowane jako słabe grunty orne lub słabe pastwiska, najczęściej V i VI klasy bonitacyjnej, rzadziej IVb – dotyczy to odmian o grubszej warstwie próchniczej [1] [3].
Gleby brunatnoziemne a rodzaje upraw
Lepsze gleby brunatne, należące do klas bonitacyjnych II-IIIb, mogą być wykorzystywane do upraw tak wymagających roślin jak pszenica czy buraki cukrowe, a także pod sady. W warunkach wysokiej kultury rolnej udają się na nich warzywa [5].
Nieco słabsze rodzaje lekkich gleb brunatnoziemnych, takie jak gleby brunatne wytworzone na żwirach i piaskach oraz rędziny kredowe brunatne klasyfikowane w klasie IVb, są glebami żytnio-ziemniaczanymi. W warunkach wysokiej kultury rolnej sprawdzą się również pod sady mniej wymagających drzew owocowych [5].
Z kolei cięższe gleby tej kategorii, takie jak mokre gleby brunatne wytworzone na glinach, iłach i utworach lessowych, nadają się do uprawy zbóż, owsa, koniczyny, kapusty, brukwi i innych roślin pastewnych [5].
Do klas V i VI klasyfikowane są gleby brunatne i rdzawe wytworzone na bardzo przepuszczalnym podłożu. Takie gleby nadają się co najwyżej do uprawy żyta, łubinu, a w wypadku gleb V klasy bonitacyjnej również pod ziemniaki [5].
Źródła
[1] http://www.ejpau.media.pl/PDFy/systematyka-gleb-polski-wyd%206.pdf
[2] https://www.rynek-rolny.pl/artykul/klasy-bonitacyjne-gleby-oceniamy-wartosc-ziemi-uprawnej.html
[3] http://www.pcez-bytow.pl/download/plk/gleby-w-polsce-11.01.22.pdf
[5] https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU20120001246/O/D20121246.pdf