Zasady stosowania antybiotyków w chowie zwierząt

Przełomowe odkrycie antybiotyków przez Alexandra Fleminga w 1928 stanowi jedno z największych osiągnięć współczesnej medycyny. Ich powszechne zastosowanie przyczyniło się do zwalczania dotychczas nieuleczalnych chorób, ale również spowodowało, że ludzkość nabrała przekonania, że wszystkie infekcje bakteryjne można zwalczyć antybiotykami. Od lat 40. ubiegłego wieku upowszechniło się wykorzystanie antybiotyków w produkcji zwierzęcej. Ta sytuacja wpłynęła na intensyfikację produkcji zwierzęcej, a co za tym idzie spowodowała wzrost dochodów hodowców. Niestety, od końca lat 90. ubiegłego wieku w szybkim tempie narasta problem lekooporności drobnoustrojów. Dzieje się tak wskutek stosowania, a zwłaszcza nadużywania preparatów przeciwbakteryjnych w różnych obszarach medycyny, w weterynarii, hodowli, rolnictwie, kosmetologii, a także w przemyśle. Antybiotyki, które do tej pory ratowały życie, stają się bezskuteczne w walce z zakażeniami. Jednym z najważniejszych zadań jest więc podjęcie działań zmierzających do przeciwdziałania narastaniu lekooporności  drobnoustrojów poprzez ocenę poziomu i struktury zużycia antybiotyków i podejmowanie odpowiednich interwencji.

Wzrost światowego zużycia antybiotyków skutkuje wzrostem oporności mikroorganizmów na te środki zarówno wśród ludzi, jak i zwierząt. Ze względu na fakt, że niektóre drobnoustroje mogą przenosić się ze zwierząt na ludzi – czy to poprzez bezpośredni kontakt, spożywanie produktów pochodzenia zwierzęcego czy środowisko – istnieje ścisły związek pomiędzy wykorzystaniem antybiotyków w produkcji zwierzęcej i zdrowiem ludzi. Na uwagę zasługuje fakt, że obecnie zużycie antybiotyków w produkcji zwierzęcej jest większe niż w leczeniu ludzi.

Wytyczne Komisji Europejskiej z 2015 r. dotyczące rozważnego stosowania środków przeciwdrobnoustrojowych w medycynie weterynaryjnej, zawierają praktyczne wskazówki dla Polski oraz innych krajów UE, do opracowania krajowych strategii w tym zakresie.

Zastosowanie środków przeciwdrobnoustrojowych w celu ochrony zdrowia wymaga przestrzegania następujących zasad:

• przepisywanie i wydawanie środków przeciwdrobnoustrojowych muszą być uzasadnione diagnozą weterynaryjną, zgodnie z obecnym stanem wiedzy naukowej;
• w przypadku, gdy konieczne jest przepisanie środka przeciwdrobnoustrojowego, receptę należy wystawić w oparciu o diagnozę postawioną w wyniku badania fizykalnego przeprowadzonego przez lekarza weterynarii wystawiającego receptę. Gdy jest to możliwe, należy przeprowadzić oznaczanie wrażliwości na środki przeciwdrobnoustrojowe w celu określenia rodzaju środka przeciwdrobnoustrojowego;
• metafilaktyczne stosowanie środków przeciwdrobnoustrojowych należy zalecać jedynie wtedy, gdy istnieje prawdziwa potrzeba leczenia. W takich przypadkach lekarz weterynarii powinien uzasadnić i udokumentować leczenie w oparciu o wyniki kliniczne dotyczące rozwoju choroby w stadzie. Metafilaktyczne stosowanie środków przeciwdrobnoustrojowych nie powinno nigdy zastępować dobrych praktyk w zakresie zarządzania;
• należy unikać rutynowej profilaktyki. Profilaktyka powinna być zastrzeżona do wyjątkowych zaleceń dla konkretnych przypadków;
• w miarę możliwości należy unikać podawania leku całemu stadu. Chore zwierzęta należy odizolować i poddać indywidualnemu leczeniu (np. podając im zastrzyki);
• przy podejmowaniu decyzji dotyczącej leczenia środkami przeciwdrobnoustrojowymi należy uwzględnić wszystkie informacje dotyczące zwierząt, przyczyny i charakteru zakażenia oraz zakresu dostępnych produktów zawierających środki przeciwdrobnoustrojowe;
• w pierwszej kolejności zawsze należy wybierać środek przeciwdrobnoustrojowy o wąskim spektrum działania, chyba że wykonane wcześniej oznaczenie wrażliwości – w odpowiednich przypadkach poparte stosownymi danymi epidemiologicznymi – wskazuje, że środek taki byłby nieskuteczny. Należy unikać stosowania środków przeciwdrobnoustrojowych o szerokim spektrum działania i jednoczesnego stosowania kilku środków przeciwdrobnoustrojowych (z wyjątkiem połączeń ustalonych, które należą do dopuszczonych do obrotu weterynaryjnych produktów leczniczych);
• jeżeli zwierzę lub grupa zwierząt cierpi z powodu nawracającej infekcji lub nawracających infekcji wymagających leczenia środkami przeciwdrobnoustrojowymi, należy dążyć do wyeliminowania szczepu mikroorganizmów, ustalając przyczyny nawrotu zakażenia oraz zmieniając warunki produkcji, hodowli zwierząt lub zarządzania;
• należy minimalizować stosowanie środków przeciwdrobnoustrojowych skłonnych do rozprzestrzeniania przenoszonej oporności;
• szereg związków ujętych w wykazie środków przeciwdrobnoustrojowych o krytycznym znaczeniu sporządzonym przez Światową Organizację Zdrowia jest dopuszczonych wyłącznie w produktach leczniczych przeznaczonych dla ludzi. Zgodnie z przepisami UE składniki niedopuszczone do obrotu jako weterynaryjne produkty lecznicze stosowane u zwierząt, od których lub z których pozyskuje się żywność, można zastosować u zwierząt poza wskazaniami rejestracyjnymi (według hierarchii wskazanej w przepisach), tylko jeżeli substancja taka jest wymieniona w tabeli 1 w załączniku do rozporządzenia Komisji (UE) nr 37/2010;
• należy unikać stosowania związków, o których mowa powyżej, poza wskazaniami rejestracyjnymi (według hierarchii wskazanej w przepisach) u zwierząt, od których lub z których nie pozyskuje się żywności, (np. zwierząt domowych i zwierząt służących do uprawiania sportu) i ograniczać takie stosowanie wyłącznie do wyjątkowych przypadków, np. gdy istnieją przyczyny etyczne, i jedynie po przeprowadzeniu laboratoryjnego oznaczania wrażliwości na środki przeciwdrobnoustrojowe, które potwierdziło, że jest to jedyny skuteczny środek przeciwdrobnoustrojowy;
• należy stosować leczenie środkami przeciwdrobnoustrojowymi ściśle według wskazań lekarza weterynarii podanych na recepcie;
• należy regularnie przeprowadzać ocenę konieczności stosowania leczenia środkami przeciwdrobnoustrojowymi w celu uniknięcia niepotrzebnego stosowania leków;
• należy minimalizować okołooperacyjne stosowanie środków przeciwdrobnoustrojowych, przestrzegając zasad aseptyki;
• w miarę możliwości należy przedkładać alternatywne strategie zwalczania chorób, co do których udowodniono, że są równie skuteczne i bezpieczne (np. szczepionki), nad leczenie środkami przeciwdrobnoustrojowymi;
• należy stosować system nadzoru nad bezpieczeństwem farmakoterapii w celu uzyskania informacji oraz informacji zwrotnych dotyczących nieskuteczności leczenia, tak aby móc zidentyfikować potencjalne kwestie związane z opornością w przypadku stosowania istniejących, nowych lub alternatywnych opcji leczenia;
• aby zapewnić dostępność oznaczania wrażliwości, w każdym państwie członkowskim należy ustanowić sieć laboratoriów mogących prowadzić oznaczanie wrażliwości na środki przeciwdrobnoustrojowe mikroorganizmów odzwierzęcych i komensalnych oraz docelowych patogenów.

Szacuje się, że do roku 2030 nastąpi wzrost wykorzystania farmaceutyków w światowej produkcji zwierzęcej o 67%. Jest to spowodowane wzrostem liczby utrzymywanych zwierząt gospodarskich oraz intensyfikacją produkcji zwierzęcej. W związku z tym, w najbliższej przyszłości celem strategicznym będzie zapobieganie oraz kontrola rozwoju i rozprzestrzeniania się antybiotykoodporności w sektorze weterynaryjnym i rolnym. Wartym podkreślenia jest, iż ograniczenie stosowania środków przeciwdrobnoustrojowych oraz przemyślane i rozsądne ich użycie minimalizuje rozwój lekooporności.

Anna Kowalska, Centrum Doradztwa Rolniczego w Brwinowie

Opracowano na podstawie broszury pn.: ”Higiena, „Bioasekuracja” i dobrostan w gospodarstwach rolnych, jako alternatywy dla stosowania antybiotyków u zwierząt”, autor: dr hab. Marcin Gołębiewski, Instytut Nauk o Zwierzętach, Katedra Hodowli Zwierząt, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie

Źródło: Centrum Doradztwa Rolniczego w Brwinowie

Zdjęcie: Michael Gaida, Pixabay